Zasady działania
Istota i zasady działania Sądów Polubownych (Arbitrażowych)
Nowoczesna gospodarka rynkowa wymaga szybkiego przepływu środków płatniczych. Największym jej wrogiem są zatory płatnicze, wywołane przez dłużników.
Likwidacją tych zatorów mają się zajmować sądy. W praktyce europejskie sądy państwowe nie radzą sobie z tym zadaniem należycie szybko. Stąd ustawodawstwa poszczególnych krajów europejskich stworzyły alternatywny system rozwiązywania tego problemu przez powołanie sądów polubownych (arbitrażowych). Największe osiągnięcia w tym zakresie posiadają kraje Europy Zachodniej, a szczególnie Francja. Również nasze ustawodawstwo reguluje ramy działania sądów polubownych (arbitrażowych), nowelizując ustawę z dnia 28 lipca 2005r. (Dz. 178 poz. 1478) przepisy kodeksu postępowania cywilnego i wprowadzając do niego część piątą pod nazwą „Sąd Polubowny (Arbitrażowy)” (art. 1154 do 1217 kpc). Przepisy te mają jednak w większości charakter przepisów dyspozycyjnych, co oznacza, że strony mogą same uzgodnić zasady i sposób postępowania przed sądem polubownym (art. 1184 kpc) o ile inne przepisy działu piątego kpc nie zawierają zakazów odmiennego uregulowania. Korzystając z tego przepisu stałe Sądy Polubowne opracowały własne regulaminy działania tych sądów. W Polsce przez długie lata istniał tylko jeden taki sąd przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie. Obecnie działają takie sądy także przy Regionalnych Izbach Gospodarczych w tym także przy Opolskiej Izbie Gospodarczej.
Postępowaniem przed Sądem Arbitrażowym Opolskiej Izby Gospodarczej w Opolu będą rządziły następujące naczelne zasady:
I. Prawo stron do poddania konkretnego sporu pod osąd wyżej wymienionego Sądu Arbitrażowego.
II. Prawo stron do wyznaczania niezależnych od nich i bezstronnych profesjonalnych arbitrów do rozstrzygania konkretnego sporu.
III.Wybieranie przez arbitrów wyznaczonych przez strony superarbitra zwanego przewodniczącym zespołu powoływanym z istniejącej przy wyżej wymienionym Sądzie listy rekomendowanych arbitrów, będących sędziami w stanie spoczynku lub byłymi długoletnimi sędziami.
IV. Dążenie przez zespół orzekający do rozstrzygania sporów przez doprowadzenie do zawarcia przez strony ugody.
V. Rozpatrywanie sporów w jednej instancji przy opłatach znacznie niższych niż w sądzie państwowym, co skraca poważnie czas uzyskania tytułu egzekucyjnego.
Zasady powyższe wymagają szerszego omówienia.
Ad I. Prawo wyboru sądu strony umowy realizują przez złożenie zgodnego oświadczenia, że ewentualne spory wynikające w toku realizacji umowy będą rozpoznawane przez wybrany przez nich sąd arbitrażowy.
Stosowne zgodne oświadczenia z tym przedmiocie strony mogą złożyć przy zawarciu konkretnej umowy albo też później po zawarciu umowy. Przy zawarciu umowy w drodze złożenia przez jedna stronę oferty i przyjęcia jej przez druga stronę, oświadczenie o zapisie na sąd arbitrażowy, strony mogą złożyć w pismach zawierających oferty lub w piśmie przyjmującym ofertę, jak również przez złożenie tego oświadczenia za pomocą faksu, internetu, nagrania rozmowy telefonicznej.
Zapis na sąd arbitrażowy może być dokonany nawet na fakturze. W zapisie na sąd arbitrażowy należy podać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego może wyniknąć. Niemożliwym jest natomiast zapisanie na sąd arbitrażowy wszelkich przyszłych sporów danej osoby bez wskazania stosunku prawnego (umowy), z którego mogłyby powstać.
Przykładowa klauzula arbitrażowa może brzmieć następująco: ”Wszelkie spory wynikające z niniejszej umowy będą rozpatrywane przez Sąd Arbitrażowy przy Opolskiej Izbie Gospodarczej. w Opolu” Zgodnie z regulaminem tego sądu”. Na ogół klauzule arbitrażowe umieszcza się na końcu umowy lub pisma, względnie na fakturze pod kwotami faktury, z tym ze klauzula taka musi zostać podpisana przez osoby uprawnione do działania w imieniu stron umowy lub przez pełnomocnika upoważnionego do zawarcia umowy. Decyzje o poddaniu istniejącego między stronami sporu orzecznictwu sądu arbitrażowego strony umowy mogą podjąć nawet bezpośrednio przed sporządzeniem pozwu lub nawet na wniosek skarżącego po złożeniu prze niego pozwu do sądu arbitrażowego
Ad II. Podstawowym prawem stron, które wyżej wymienionym zapisem na sąd arbitrażowy poddały swój spór jurysdykcji tegoż sądu, jest prawo stron do wyznaczania do tego sądu arbitra. Z całym naciskiem należy jednak podkreślić, ze arbiter ten nie może pełnić funkcji adwokata strony i od momentu wyznaczenia go do składu sądu staje się, a w każdym razie powinien stać się niezależnym w stosunku do strony, która go wyznaczyła. Od tego momentu nie może się zaangażować w żadne zajęcie, działalność lub powiązania finansowe, handlowe, zawodowe lub towarzyskie a także przyjmować korzyści finansowe, które mogłyby ograniczać jego niezależność albo stwarzać uzasadnione pozory uzależnienia od strony, która wyznaczyła go na arbitra, albo od strony przeciwnej sporu Powyższe powody przesądzają o tym, ze arbitrem wyznaczonym przez strony nie może być jej pracownik lub jej przedstawiciel, sam menadżer lub dyrektor strony czy członek rady nadzorczej a nadto osoba, która regularnie doradza stronie lub jej filii albo też uzyskuje od stron istotny dochód finansowy. Obowiązuje tu stara rzymska zasada, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.
Dobierając arbitrów do sądu orzekającego kierować się należy nie tylko zasadą wyznaczania arbitrów „ niezależnych od stron i bezstronnych”, ale także potrzebą wyznaczania do składów orzekających osób o możliwie największych kwalifikacjach, znających problematykę sporu oraz posiadających umiejętności i doświadczenie w orzekaniu, ocenianiu treści umów i stosowaniu zasad prawa. Oceniając arbitrów pod tym względem dochodzi się do wnioski, że należy szukać arbitrów przede wszystkim wśród prawników. Nie jest przypadkiem, ze w Międzynarodowym Sądzie Arbitrażowym Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu arbitrami są głównie prawnicy. Również na liscie arbitrów rekomendowanych przez Regionalną Izbę Gospodarczą w Katowicach znajdują się sami prawnicy. Z drugiej strony 40- letnie doświadczenie arbitrażu państwowego-, który istniał w lata 1949-1989 wykazały, że udział w składach orzekających rozstrzygających spory gospodarcze arbitrów z wykształceniem ekonomicznym, finansowym i technicznym, bardzo pomaga arbitrom prawnikom w rozstrzyganiu sporów, w których zespół orzekający musi prawidłowo interpretować zagadnienia prawne z zakresu obrotu towarowego, przewozów, ubezpieczeń, inwestycji robót budowlanych oraz innych zagadnień technicznych, ekonomicznych i finansowych.
Reasumując dochodzi się do wniosku, ze zespoły orzekające sądów arbitrażowych winny składać się zarówno z prawników jak i z innych wyżej wymienionych specjalistów, z tym ze przewodniczącym zespołu orzekającego powinien być były sędzia, którego długoletnia praktyka sędziowska gwarantuje prawidłowe pokierowanie postępowaniem arbitrażowym
i wydanie sprawiedliwego wyroku. Uwzględniając powyższe rozwiązania i chcąc ułatwić podmiotom gospodarczym prawidłowy wybór arbitrów do składów orzekających Sądu Arbitrażowego w Opolu przy OIG. Sąd ten przygotował trzy listy rekomendowanych arbitrów. Są to:
- Lista składająca się z sędziów znajdujących się w stanie spoczynku lub byłych sędziów o długiej praktyce sędziowskiej, zwana listą numer jeden.
- Lista składająca się z radców prawnych, adwokatów i innych prawników o dużym doświadczeniu zawodowym, zwana listą numer dwa.
- Lista składająca się z ekonomistów, finansistów, inżynierów różnych specjalności itp. o dużym doświadczeniu zawodowym, zwana listą numer trzy.
Listy te będą ogólnie dostępne w sekretariacie Sądu Arbitrażowego przy OIG w Opolu a nadto zostaną przesłane stronom pozwanym wraz z pozwem powoda i wezwaniem do udzielenia odpowiedzi na pozew i wyznaczenia arbitra.
Ad III. Spory arbitrażowe rozstrzygają zespoły orzekające, składające się z równej ilości arbitrów wyznaczanych przez strony sporu oraz z przewodniczącego zespołu, którego arbitrzy obu stron wybierają z istniejącej przy sądzie listy rekomendowanych przewodniczących zespołów tj. z lisy nr 1. W razie nie dokonania takiego wyboru przewodniczącego zespołu orzekającego wyznacza prezes Sądu Arbitrażowego lub prezydium Sądu. Prezes Sądu wyznacza również arbitra lub arbitrów dla strony, która nie wyznaczyła arbitra do składu orzekającego.
Podstawowym zespołem orzekającym jest trzyosobowy zespół składający się z arbitra wyznaczonego przez powoda i z arbitra wyznaczonego przez pozwanego, oraz przewodniczącego wybranego przez arbitrów obu stron lub prezesa Sądu lub prezydium Sądu. Zespół orzekający może się składać z pięciu osób w sprawach o wartości przedmiotu sporu powyżej 500.000 zł. Wówczas każda ze stron wybiera po dwóch arbitrów, jednak koszty orzekania w zwiększonym zespole są znacznie wyższe i pokrywają je strony. Strony mogą w końcu postanowić, że spór zostanie rozstrzygnięty przez zespół jednoosobowy. Wówczas arbitra jedynego, strony wybierają z listy numer jeden, gdyż arbiter jedyny jest przewodniczącym zespołu. W razie nie uzgodnienia przez strony, kto z listy numer jeden będzie w takiej sprawie arbitrem jedynym, sędziego tego wyznacza prezes Sądu Arbitrażowego.
Przez jednoosobowy zespół orzekający rozstrzygane są poza tym wszystkie spory majątkowe o niskiej wartości sporów do 45 tyś zł. Rozwiązanie to przyjęto z chęci pomniejszania kosztów postępowania arbitrażowego w sporach o mniejszym znaczeniu finansowym. Arbitrzy rozstrzygający spory arbitrażowe czynią to bowiem odpłatnie i znalezienie arbitrów do rozstrzygnięcia np. sporu o wartości przedmiotu 10 tyś zł, przy którym opłata arbitrażowa wynosi 500 zł, byłoby utrudnione. Dwaj arbitrzy wyznaczeni z listy 2 lub 3 dostaliby wówczas wynagrodzenie w kwocie po 150 zł a przewodniczący zespołu 200 zł. Strona, która nie zgadza się na urzędowe ograniczenie składu orzekającego w takiej sprawie o wartości do 45.000 zł z trzech do jednego arbitra może żądać wyznaczenia składu trzyosobowego wyznaczając swojego arbitra, jednak wówczas opłata arbitrażowa za rozstrzyganie sporu wzrasta o 200%, które musi uiścić Sądowi strona żądająca składu trzyosobowego.
Ad IV. Podstawowym obowiązkiem zespołu orzekającego jest dążenie w każdym stadium sporu do takiego przeprowadzenia procesu, by strony podjęły próbę zawarcia ugody. Ugoda zapobiega bowiem zerwaniu przez strony sporu więzi handlowych i produkcyjnych oraz przyspiesza uzyskanie efektu procesu, jakim jest odzyskanie przez powoda długów. W razie zawarcia przez strony ugody na pierwszej rozprawie sąd zwraca powodowi połowę opłaty arbitrażowej.
Ad V. Unormowania dotyczące sądów polubownych (arbitrażowych) zakładają, że postępowanie to będzie jednoinstancyjne, co oznacza ze od wyroku sądu arbitrażowego nie przysługuje odwołanie. Zgodnie z art. 1212 kpc wyrok sądu (arbitrażowego) lub ugoda zawarta przed nim maja moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego (państwowego) lub ugoda przed takim sądem po stwierdzeniu przez sąd państwowy wykonalności wyroku sądu polubownego (arbitrażowego). Nadając wyrokowi sądu arbitrażowego klauzulę wykonalności sąd państwowy stwierdza wykonalność tego wyroku w drodze egzekucji. Wybranie sądu arbitrażowego zamiast sądu państwowego skraca więc wielokrotnie czas uzyskanie tytułu egzekucyjnego. Postępowanie przed sądem arbitrażowym trwa bowiem krótko, najwyżej kilka miesięcy z wyjątkiem sporów, w których zostaną powołani biegli lub zachodzi potrzeba przesłuchania świadka lub uzyskania dowodu z zagranicy. Postępowanie przed sądem powszechnym przy korzystaniu przez strony z dwóch instancji odwoławczych może natomiast trwać latami. Postępowanie przed sądami arbitrażowymi, jest poza tym wiele razy tańsze. Opłata sądowa (wpis) w sądach powszechnych wynosi, bowiem 5% wartości przedmiotu pozwu przy jednej instancji, a przy dalszym korzystaniu przez strony z dwóch instancji odwoławczych dodatkowo dwa razy po 5% wartości sporu. Łącznie sam wpis – nie licząc kosztów zastępstwa procesowego – może w sądach powszechnych wynosić 15% wartości przedmiotu sporów. Wpis w Sądzie Arbitrażowym przy OIG w Opolu wynosi przy wartości przedmiotów sporu do 45 tyś zł 5%, a w sporach o wyższe wartości 4% do 90 tyś, 3% do 150 tyś zł, 2% do 700.000 zł oraz 1 % powyżej 700.001 zł do 3,5 mln oraz 0,75 % powyżej 5 mln. Jednoinstancyjne postępowanie przed sądem arbitrażowym ma tylko jedna wadę a mianowicie nie daje w zasadzie możliwości korekty wyroku gdy zespół orzekający się pomyli. Dla ograniczenia tej słabej strony sądów arbitrażowych regulamin Sądu Arbitrażowego przy OIG w Opolu przewiduje, że zespołom orzekającym powinni przewodzić arbitrzy – będący sędziami w stanie spoczynku, a więc osoby, które przez całe swoje życie zawodowe poznawali tajniki orzekania i przez wiele lat orzekali w instancjach odwoławczych sądów. W przypadku Opolskiego Sądu Arbitrażowego są to Sędziowie Sądu Okręgowego w Opolu i jeden Sędzia Sądu Najwyższego. Do listy arbitrów numer jeden, tj. do listy przewodniczących zespołów orzekających Opolskiego Sądu Arbitrażowego zostaną nadto w razie potrzeby włączeni byli długoletni sędziowie, którzy po uzyskaniu bogatego doświadczenia orzeczniczego przeszli do pracy w kancelariach radcowskich i adwokackich. Przewodniczenie tych osób zespołom arbitrów Opolskiego Sądu Arbitrażowego gwarantuje wysoką jakość tego Sądu.
Na końcu można tylko dodać, że mimo jednoinstancyjności postępowania przed sadem arbitrażowym ustawodawca wyposażył sądy powszechne w pewną funkcje kontrolną nad sądami arbitrażowymi przewidując w art. 1206 kpc i następnych możliwość złożenia w sądzie powszechnym przez stronę niezadowoloną z wyroku skargi o uchylenie wyroku arbitrażowego, w wyniku której sąd powszechny może uchylić wyrok sądu arbitrażowego w przypadkach wymienionych w w/w przepisach.
Kontrola sądu powszechnego polega także na tym, że przed nadaniem klauzuli wykonalności wyrokowi sadu polubownego (arbitrażowego) dokonuje jego analizy i odmawia zgodnie z art 1214 par. 3 k.p.c uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego, jeżeli wykonanie wyroku byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej albo, gdy dany spór nie może zostać poddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.